برنامهای شاخص در دین

امام باقر علیه السلام می فرماید: «اسلام بر پنج پایه بنیان نهاده شده است: نماز، زکات، روزه، حج و ولایت». بنابراین، با فرو ریختن یک پایه، اسلام کامل نیز از بین می رود، این مهم در مورد حج چنان نمود می یابد که خداوند متعالی، از ترک عمدی حج به«کفر» تعبیر فرموده است. امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: «خدا را درباره خانه پروردگارتان در نظر بگیرید. تا زنده هستید، آن راخالی نگذارید؛ زیرا اگر کعبه ترک شود، مهلت داده نمی شوید». از آن سو حیات کعبه، حیان دین کامل است. از این رو، امام صادق علیه السلام می فرماید: «همواره دین خدا قائم و زنده است، مادام که کعبه پا برجاست». اهمیت این مایه قوام و مرکز اقتدار هنگامی جلوه گر می ود که قائم آل محمد صلی الله علیه و آله ، قیام جهانی خویش را در راستای حیات نوین اسلام، با تکیه بر کعبه پایدار آغاز کند.

بانگ «الرّحیل»

در نزدکی خدا به بندگان هیچ گونه تردیدی وجود ندارد. اما این گناهان هستند که مانن حجابی، این نزدیکی حق را می پوشانند. انسان برای رهیدن از چنین بندی و درین چنین مانعی، به مصداق «تو خود حجب خوی حافظ از میان برخیز»، باید ازخویشتن سفر کند و از خواسته های مادی خویش هجرت نماید. اسلام، رفتن به سوی کعبه را «هجرت همگان به سوی خدا» می شمارد. موسم حج و انجام تدریجی مناسک، انسان را «پله پله تا ملاقات خدا» می کشاند.در این سفر، فرار از غیر خدا به سوی خدا صورت می گیرد و چون خدا همه جا هست، فرار به سوی خدا، یعنی انسان جز خدا را ترک کند و تنها آن یگانه را بخواهد. ایام حج، برترین زمان برای رهایی از خودبینی و کوچیدن از خانه نفس است. به پیرو این مهاجرت از پلیدی و زشتی ـ که قرآن به مناسبتی تصویه کرده است ـ بازگشت حج گزار، با نورانیتیاست که گویی تازه از مادر متولد شده است. از این رو گفته شده: مردم موظفند به زیارت او بروند، پیش از آنکه با آلوده شدنشان به گناه، آن نور الهی حج از ایشان رخت بربندد.

خلوص ناب، توحید محض

حج، دعوتی است به مراسمی که از آغاز تا انجامش، طرد شرک، بارز است. حج، گرایشی است حتمی به یگانه پرستی و توحید ؛ از این رو ترک آن، کفر قلمداد شده است. اگر حج سیری است به سوی خدا و رفتن برای دیدار و تلاش براینزدیکی به او ـ که این گونه نیز هست ـ پُر پیداست که بنده جز با توحید ناب، به این مهم نمی رسد. پایه گذاری کعبه بر توحید محض به وسیله حضرت ابراهیم علیه السلام و اسماعیل علیه السلام ، دیگران را نیز به تجلی گاه یکتاپرستی فرا می خواند. این دو موحد پاک، چون تلاش خالصانه ای در ساخت کعبه داشتند و از کسی خواهان پاداش یا سپاس نبودند، عبادتشان مورد پذیرش خداوند متعالی قرار گرفت. بر پایه همین آخیتگی هندسه کعبه با قداست خلوص و یکتاپرستی، خانه خدا، اصل همه بنیان هایی به شمار می رود که همچون مسجد قبا، بر شالوده تقوا تأسیس شده است و بناهای دیگری مانند مسجد ضرار که بر پایه شرک تأسیس گردید، بر پرستگاه و در سراشیبی آتش دوزخ قرار داشتند.

شرک زدایی از کعبه

اهمیت زدودن آثار شرک از پیرامون کعبه، در هز زمانی پدیدار است. از این رو، همان گونه که حضرت خلیل و ذبیح علیهم السلام مأمور شدند کعبه با از هر گونه پلیدی انحراف و آلودگی شرک پیراسته سازند، در زمان دیگر، به دست توانای نبوی صلی الله علیه و آله و بازوی قدرتمند علوی علیه السلام ، این خانه از وجود مسموم بت های جاهلی پاک سازی شد، تا همچنان راه بر مشرکان و عقاید آنان در این مسیر بسته باشد و هموراه بیت اللّه الحرام، مرکز نشر معارف توحیدی بماند.

تجسم مساوات

«و مردم را دعوت عمومی به حج کن؛ تا پیاده و سواره بر مرکب های لاغر از هر راه دوری به سوی تو آیند». این بیان نورانی قرآن، دعوت فراگیر اسلام را درباره حج، به طور یکسان متوجه همه مردم کرده است؛ شهری و روستایی، متمدن و صحرانشین، و دور و نزدیک. پیام اثرگذار لبیک گویی ر سرزمین مساوات نیز، همان زدودن هر گونه امتیاز فردی و نژادی از خویش است. کعبه که خود نمونه آشکار برابری است، درس پرهیز از فخر فروشی ها، خودبرتر بینی ها و امتیازات بی جای دنیوی می دهد و انسان پندپذیر و نکته یاب، همان گونه که گل به واسطه کمال هم نشینی عطر گل می یابد، از فضیلت اخلاقی هم نشینی با کعبه خوشبو می شود و با این خوی قرآنی، تمامی برتری ها را در پارسایی می اند که خصیصه ای معنوی است.

حرم امن الهی

حضرت ابراهیم علیه السلام در نیایشی از خداوند متعالی، امنیت سرزمین مکه را درخواست کرد. بااستجابت این دعا، در آن خطّه نورانی که تجاوزگری و تاراج، خوی مردمانش بود، امنیت، صفت مشهور شد و عنوان «بلد أمین» در قرآن به این شهر اختصاص یافت.

این اهتمام تا آن جا است که شخصی با یافتن بدهکار خود در مسجدالحرام و در حال طواف،از امام صادق علیه السلام سؤال می کند:آیا اکنون تقاضای مالم را بکنم؟امام علیه السلام می فرماید: نه، حتّی به او سلام نیز نکن (مبادا شرمنده شود!) و او را نترسان، تا که از حرم بیرون رود. در آن قطعه ی نورانی زمین، و در محدوده ی حرم،آرامش خاطری حاکم است که حیوانات نیز از هر گونه تهدید یا آزاری در امان هستند.پوشیده نیست که خداوند، خود پاسدار اصلی از خانه خویش است و نگه داری اصلی کعبه از گزند تهاجم، جزو برنامه های حتمی قادر متعالی است. ازاین رو، اصحاب فیل با قصد ویرانی کعبه، با اعجاز غیبی به هلاکت رسیدند. حتی تصمیم اعمال ظلم درباره حج و زیارت کعبه، گرچه به مرحله عمل هم نرسد، موجب انتقام الهی است.

همایش اتحاد

پیوند جهانی مسلمانان با کعبه، لحظه ای قطع نمی شود ؛ از این رو، در حال مرگ و زندگی می گوید: «الکعبةُ قِبْلَتی». استمرار این ارتباط چنان است که رو به کعبه بودن، گاه مانند حال نماز و هنگام ذبح، واجب، و زمانی مستحب است. در برخی حالات نیز رو یا پشت به کعبه بودن، حرام یا مکروه است. این پیوند ناگسستنی بیانگر وحدت مقصد و رویکردی مشترک است که عامل مناسبی برای جهت دهی و هم آوایی افکار و ایده هاست، تا اینکه جهانی شدن اسلام و صاول جامعه مهدوی فراهم آید. اگرچه هر کس به هر سمتی رو کند به خداوند سبحان رو کرده است، در قلمرو طبیعت، چاره ای جز توجه به یک نقطه مرکزی و تکیه گاه محوری نیست با روی آوری به این کانون اتحاد و طرح و حل مسائل علمی و عملی و مشکلات سیاسی و اجتماعی، تحکیم روابط عملی می گردد؛ چنان که حضرت محمد امین صلی الله علیه و آله با ابتکار تاریخی خویش، ضمن حل اختلاف جاهلی قومی و نژادی در جریان نصب حجر الاسود، مردم را به اتحاد عمومی فراخواند و کعبه را منادی اتحاد معرفی کرد.

بنای ازاد و درس رهایی

کعبه به هیچ شخص، گروه و ملیتی اختصاص ندارد. مکان و ساختار آن، از ناحیه وحی بوده است؛ از این رو، خانه خدا در همه ابعاد هنری، صناعی، ابزارها و...، از وابستگی به غیر خدا منزه و از پیوستگی به بشر مبراست. بر همین اساس، امام باقر علیه السلام آن را خانه ای آزاد و رها می داند که تحت تملک هیچ کس نیست. بنابراین، حضور در کنار چنین بنای ازادی که از قید سلطه بشری رهاست، خود انسان را نیز از «هرچه رنگ تعلق پذیرد»، رهایی می بشد و ارمغان آور بندگی خالص در راستای نیل به نیکی هاست. آنکه بر گرد خانه ازاد طواف می کند، کسی را به بندگی نمی گیرد و خود نیز بنده کسی جز خدا نمی شود، و این اندرز امیر بیان علیه السلام است که: «بنده دیگری مباش ؛ زیرا خداوند تو را آزاد آفرید». طواف حقیقی، از آن آزادگانی است که نه تنها از بردگی طاغوتیان، که از بند حکومت ویرانگر درونی و نفس طغیانگر خویش نیز رسته باشند؛ همان گونه که ـ حضرت ابراهیم علیه السلام ـ از آز آرزوها معصوم، و از حرص هوس ها مصون بود.

امتیاز کعبه بر بیت المقدس

نخستین جایگاه برای پرستش گروهی، کعبه بود. این کهن ترین عبادتگاه همگانی، برترین و محبوب ترین معبد زمین نیز به شمار می رود. امام صادق علیه السلام می فرماید: «خداوند از هرچیز، چیزی را برگزید و از زمین، جایگاه کعبه را اختیار کرد». این قبله جهانیان، حتی بر بیت المقدس تقدم یافت. در زمینهئ شرافت کعبه بر بیت المقدس، به دلایل متعددی می توان اشاره داشت؛ از جمله: 1. کعبه به دست ابراهیم خلیل علیه السلام که از انبیای اولوالعزم است، بنا نهاده شد، ولی بیت املقدس را سلیمان نبی علیه السلام ساخت که با داشتن مقامی والا، جزو پیامبران صاحب شریعت نیست؛ 2. درباره بیت المقدس، وعده الهی بر حفظ آن از تهدید دشمنان به چشم نمی خورد، در حالیکه درباره کعبه، هم این وعده داده شده و هم به آن عمل گردیده است. 3. در شرف کعبه همین بس که امر کننده به ساختن آن ذات اقدس جلیل، مهندس آن جبرئیل، معمارش خلیل علیه السلام و دستیارش اسماعیل علیه السلام است.

نقش ولایت در حج

در قرآنکریم، به سزمین های مهم و تاریخی ای مانند مکه سوگند یاد شده است. البته با این قید که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در آن باشد، وگرنه مکه بدون پیامبر و کعبه بدون رهبر آسمانی، سرزمینی معمولی و خانه ای عادی است. رهبری و هدایت جامعه بشری، در ادامه مسیر نبوت، با نقش مهم امامت بروز می یابد؛ به گونه ای که مردم ضمن هدایت یابی از طریق این پیشوایان گران قدر، با بهره جویی از روح بندگی، بعادات خویش را به مرحله قبولی و پذیرش می رسانند و از سعادت ابدی برخوردار می شوند. ج نیز به عنوان یکی ازعبادات، با عنصر ولایت به کمال خود می رسد؛ چنان که امام باقر علیه السلام می فرماید: «مصداق بارز اتمام حج، شرف یابی به حضور امام علیه السلام است». قدر این بیان شریف آن گاه بیشتر دانسته می شود که حاجی، نسیم جان فزای ولایت را با حضور حضرت ولی عصر(عج) در مراسم حج، به ویژه در عرفات و منا که روح دهنده و شکوه بخش این آیین است، احساس کند.

آکنده از اسرار

از آنجا که عبادت، امر بیان شده در قرآن است و قرآن، ظاهر و باطن دارد، حج نیز دارای اسرار و رموزی است که تنها عارفان الهی، این دریای لطایف و آسمان سرشار از اشارات را دریافته اند و برای ما بازگو کرده اند ؛ از جمله، پوشیدن جامه احرام، در بر کردن لباس طاعت، و سعی بین صفا و مروه، به سوی حق دویدن و نیل به صفای الهی و باریافتن به مروت است. در بیان صادق آل محمد علیه السلام ، گوشه ای از اسرار حج، چنین آشکار است: به هنگام قربان کردن، گلوی هوا و آز را ببر. به هنگام سنگ زدن به جمرات، شهوات و خساست و پستی و زشتی را رمی کن، و با تراشیدن موی خویش، عیب های آشکار و نهان را ببر. مرحوم استاد الهی قمشه ای رحمه الله ، حقیقت نهفته و سر نگفته عرفانی را در مورد حجر الاسود که دست راست خدا در زمین است، چنین مطرح می کند: «حجر الاسود، خال لب بعل یار است و این خال را هنگام وصال و حضور در پیشگاه محبوب حقیقی ببوس». پس، حج از جمله اموری است که ظاهر آن با جسم و «قالب» انسان فرا گرفته می شود، و باطن آن با «قلب» او.

کیفیت کمیاب حج

مشتاق بودن و مهیا شدن برای سفر معنوی حج، بسیار نیکوست؛ چنان که امام صادق علیه السلام به شخصی می فرماید: «دوست دارم خداوند تو را در بین یک حج تا حج دیگر، در حال فراهم ساختن مقدمات برای حج ببیند». برخی پس از مرگ، به این اشتیاق والا می رسند که دیگر دی است. در روایتی از امام ششم علیه السلام می خوانیم: «مرده ای که در گور است، دوست دارد در برابر دنیا و آنچه در آن است، او را یک حج می بود». انگیزه سفر حج نیز بسیار مهم است و حاجیان با درجات متفاوتی از ایمان، به دیار نور می شتابند. در میان آنان، سعادت از آن کسانی است که با توشه ایاز اشتیاق خالصانه، رهسپار دیار نور می شوند و به دور از هر گونه انگیزه های سیاحت، تجارت، شهرت و...، از لذت های روحانی حج حقیقی برخوردار میگردند.

حکایتگر نشور

حج، معاد مجسم، حکایت گر ورز نشور و بیانگر روز حشر است؛ زیرا در آن سرزمین، مردم با وجود اختلاف زبان ها و رنگ ها، پاسخگوی یک ندا هستند و یک فرمان را اجابت می کنند. در این مجال، به نمونه هایی از تجلی معاد در حج اشاره می کنیم:

الف) گرد آمدن حج گزاران در میقات ها و مواقف؛ ب) عاری بودن آنان از مظاهر زندگی دنیوی؛ ج) فرار آنها از غیر خدا به سوی خدا؛ د) پوشیدن لباس احرام که جامه ای است شبیه کفن و برای حج گزار مستحب است در آن دو جامه کفن شود، چنان که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نیز در جامه های احرام خود کفن شد؛ ه) در امان بودن حج گزاران از تجاوز و جدال و آنچه موجب آزار محرم می شود و این، تجسم روزی است که در آن هیچ ظلمی نیست. امام صادق علیه السلام می فرماید: «بدان که خدا حج را واجب نفرمود و از بین همه طاعات، آن را با اضافه کردن به نام خویش ویژه نساخت و درخلال مناسک، سنتی برای پیامبرخود تشریع نکرد، مگر برای آمادگی و اشاره به مرگ و قبر و بعث و قیامت...». کوتاه سخن اینکه چون حج، نمایشگر معاد است و معاد در جاودانگی اسلام نقش اساسی و زیربنایی دارد، از این رو، حج از مهم ترین ارکان سالام شمرده می شود.

جایگاه کعبه و پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در اسلام

کعبه در همه جهات، از نظر نقشه و ساختار، متعلق به ذات اقدس الهی است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز نزد هیچ آموزگار و در هیچ مکتب خانه بشری دانش نیاموخت و کسی حق تعلیم و تزکیه بر او ندارد. رسول اکرم صلی الله علیه و آله متکی به خدا، فرستاده او و تنها پرورش یافته مکتب اوست.

کعبه از گزند ابرهه های گذشته و حال و اینده مصون است. رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز مانند معجزه جاوید او، قرآن کریم، همچنان از سوی خداوند متعالی، ثابت نگه داشته می شود.

صرف قرار داشتن کعبه در حجاز، سبب اختصاص این خانه به عرب یا دولتردان آن خطه نیست. رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نیز از نظر سپری شدن حیات پاک او در حجاز و صرف اتفاق رحلت جانکاه و واقع شدن مرقد شریفش در آن سرزمین، مایه اختصاص او به آن منطقه یا قوم عرب نخواهد بود.

پیام های مهم پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در حجة الوداع

بی شک اوج مراحل انسانی و والاترین مدارج معنوی، مربوط به مقام شامخ نبوی است. به همین دلیل، همگان باید تصورهای سازنده در مسیر قرب و بندگی را از پیامبر رحمت، این مربی کامل بیاموزند. خاتم پیامبران الهی صلی الله علیه و آله در حج پایانی خویش، سخنان ارزنده ای دارد که در همه دوران ها، حجت روشنی فرا روی جامعه بشری است که فهرست وار به برخی از آن رهنمودها اشاره می کنیم:

تهذیب و تزکیه در سه محور توحید، پیوند با امام و اتحاد مسلمانان؛

حفظ اصل برابری فردی و نژادی؛

خاتمه دادن به شیوه های نادرست جاهلیت در زمینه انتقام جویی ها، کینه توزی ها و خونریزی ها، و نیز پالایش اقتصاد اسلامی از رباخواری های پیشین؛

محترم شمردن حقوق زیر دستان و برطرف کردن نیازمندی های آنان در خوراک و پوشاک، همانند خود؛

گرامی داشتن قرآن کریم و اهل بیت علیهم السلام و جدا نشدن از آنها؛

اطاعت امام علی علیه السلام را مانند اطاعت پیامبر صلی الله علیه و آله دانستن.